کیهان کلهر امروز شصت ساله شد خلاقیتِ بی‌انتها
کمانچه‌نواز افسانه‌ای امروز شصت ساله شد و مثلِ تمامِ زندگی پربارش هم‌چنان در حالِ کار است و خلق. «کیهان کلهر» با بسیاری از هنرمندانِ بزرگ ایرانی چون محمدرضا شجریان، علی‌اکبر مرادی، شهرام ناظری، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، گروه دستان و… به اجرای موسیقی پرداخته است. او «شب، سکوت، کویر» را زمانی ساخت که تنها سی سال داشت و از همان ابتدا خلاقیتِ خود در زمینهی آهنگ‌سازی را به رخ کشید. اما او در اثرِ آخرش نیز چون بسیاری دیگر از تجربیاتش با نوازندگانِ بین‌المللی همکاری داشته است. به بهانه‌ی همین نگاهی کوتاه خواهیم داشت به فعالیت‌های بین‌المللی این نوازنده‌ی برجسته که در سالِ ۲۰۱۹ مردِ سال موسیقی جهان شناخته شد.
او همچنین سه سال قبل، برنده‌ی جایزه بین المللی فعالیت‌های هنری انسان دوستانه Huma Spirit «ایزاک اشترن» شد. آزمون (مسابقه) بین‌المللی ایزاک اشترن نیز در کنار آزمون های بین‌المللی چایکوفسکی و کوئین الیزابت از معتبرترین آزمون های موسیقی جهان هستند البته از سال ۲۰۱۶ در کنار برگزاری مسابقه بین‌المللی ویولن هر ۲ سال یک‌بار جایزه‌ای برای دستاورد هنری موزیسین‌هایی که آثار و فعالیت آنها به منظور نزدیک کردن انسان‌ها در جهان از طریق موسیقی صورت گرفته و سهم برجسته‌ای در درک ما از انسانیت از طریق مدیوم موسیقی داشته‌اند تعلق گرفت.
آهنگساز بزرگ معتقد است که اولویت در موسیقی فیلم، تصویرسازی و کمک به داستانی است که قرار است در آن بیان شود و می‌گوید بر این اساس موسیقی‌ای که برای یک اثر سینمایی می‌نویسید، باید متفاوت از آهنگ‌سازی به شکلِ آزاد باشد. او رابطه‌ای طولانی با سینما دارد و تعریف می‌کند : «من متولد امیرآباد حوالی میدان انقلاب هستم که اطرافش پر از سالن‌های سینما بود و من خیلی وقت‌ها به دیدنِ فیلم‌ها می‌رفتم. سر تخت جمشید دو سینما بود. یکی بزرگ‌تر و یکی کوچک‌تر. آن یکی که کوچک‌تر بود سینه‌مند بود و فیلم‌های کودکان نشان می‌داد و پدرم اغلب پنج‌شنبه‌ها و جمعه‌ها من را به این سینما می‌بُرد. اغلب کارتن‌های دیزنی را در همین سینما دیدم. سینما کاپری هم خیلی خوب بود. به خصوص اینکه فاصله اش تا خانه‌مان از هزار متر هم کمتر بود. بااینکه بچه بودم؛ اما برادرم من را یواشکی می‌برد. من «گاو» و «قیصر» را آنجا دیدم. تصور صحنه‌های فیلم «قیصر»، «طوقی»، «داش آکل» و… بدون موسیقی منفردزاده یا با موسیقی دیگری بسیار سخت است.»
اگرچه او از کودکی با موسیقی همراه بود؛ اما این فیلم‌ها بیش از گذشته ذهنِ کلهر را با دنیای موسیقی آشنا کرد. علاوه بر استادان موسیقی ردیف دستگاهی ایران (او همواره به تاثیر علی‌اصغر بهاری بر جهانِ ذهنی‌اش سخن گفته) تعداد زیادی از آهنگ‌سازان فیلم نیز بر او تاثیر گذاشته‌اند؛ چنانچه می گوید: «در زندگی‌ام، آهنگ‌سازان بسیاری هستند که با کارهای خود مرا تحت تاثیر قرار دادند که لزوما همه آنها شناخته شده نیستند؛ اما قطعا اسفندیار منفردزاده یکی از آنهاست.»
او همچنین جهانِ موسیقایی خود را متاثر از آهنگ‌سازانی چون جان ویلیامز، جان بری، هنری مانچینی، نیوروتا، انیو موریکونه و موریس ژار (اسطوره‌های موسیقی فیلمِ سینما) می‌داند و کسانِ دیگری چون البته آلبرتو ایگلزیاس، ادوارد ارتمیوف، دوید هیرشفلدر، مایکل نیمن، النی کاریاندرو، ماسارو ساتو و غیره.
کیهانِ کلهر موسیقی فیلمِ آثارِ بسیاری را ساخته است؛ اما علاوه بر آن تعداد زیادی از کارگردانان از موسیقی برگرفته از آلبوم‌های مختلفِ او چون غزل، شب، سکوت، کویر و شهر خاموش و سایر کارها در آثارشان بهره برده‌اند؛ این قطعات به منظور استفاده در فیلم ساخته نشده بودند؛ اما به دلیلِ شکوهِ موسیقایی‌شان در فیلم ها و تعدادی از کارهای تبلیغاتی خارج از کشور با کسبِ اجازه از او استفاده شدند. به این لیست باید استفاده‌ی غیرقانونی و بدون اجازه آثارِ آهنگساز در ایران را هم اضافه کنیم.
اما اولین کاری که در زمینهی موسیقی فیلم به او سفارش داده شد، قسمتی از موسیقی مجموعه «جاده ابریشم» در سالِ ۲۰۰۵ بود. این اثر به وسیله کمپانی ان. اچ. کی ژاپن در ۱۰ قسمت تهیه می‌شد و ساختِ موسیقی پنج قسمت آن به او محول شد. پیش‌تر این مجموعه در سال ۱۹۸۰ نیز ساخته شده بود که کیتارو موسیقی آن را نوشته بود؛ اما این بار ان. اچ. کی قصد داشت تا از زاویه‌ای دیگر، دوباره و با استفاده از تکنولوژی امروزی همان داستان را ادامه دهد یا بازبینی کند. پنج اپیزود که در شرق چین فیلم‌برداری شده بودند به ژائو ژی پینگ، آهنگساز برجسته‌ی چینی واگذار شد و پنج اپیزودی که بیش‌تر مربوط به غرب و مخصوصا مناطقی از چین که تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار دارند را کلهر ساخت.
این اولین تجربه‌ی مستقیم کلهر در زمینهی موسیقی فیلم بود و کلهر به این ماجرا صحه می‌گذارد که وجود ژائو ژی پینگ در تمرینات، ضبط قطعات و سایر مراحل حاوی درس‌ها و تجربیات زیادی برایش شد.
زمینهی همکاری کیهان کلهر با کاپولا را «ازوالدو گلیجف» فراهم کرد. کاپولا موسیقی‌ای از این آهنگساز آرژانتینی شنیده و تحت تاثیر او قرار گرفته بود. کاپولا امیدوار بود قضاهای مورد نظرش را با موسیقی متفاوت و بکرِ ازوالدو ترسیم کند. این آهنگساز و کلهر ۱۵ سال قبل از فیلمِ «جوانی بدون جوانی» در پروژه‌ای به سفارش کوارتت زهی کورونوس با یک‌دیگر آشنا شده و رابطه‌شان در گروه جاده ابریشم، ادامه پیدا کرده بود. ازوالدو آهنگساز متخصص فیلم نبود و تنها تجربه‌اش در این زمینه به ساختن موسیقی برای فیلم «مردی که زیاد می دانست» برمی‌گشت. کاپولا اما او را برای ساختِ موسیقی فیلمش انتخاب کرده بود؛ در دیدارهایی که کارگردان و آهنگساز قبل و در زمان فیلم‌برداری داشتند، نیاز به یک صدای کهنه و باستانی در قسمت‌هایی از موسیقی احساس شده بود و ازوالدو چند کار از موسیقی ملل مختلف با سازهای قدیمی را پیشنهاد کرده بود که ساز کمانچه هم یکی از آنها بود. کاپولا هم کمانچه را با درنظر گرفتن چیزی که در ذهنش بود بیش‌تر پسندیده و به این ترتیب زمینهی حضور کلهر در آثار یکی از بزرگ‌ترین فیلم‌سازان تمام ادوارِ تاریخِ سینما فراهم شد.
کاپولا و کلهر در بخارستِ رومانی هم‌دیگر را ملاقات کردند. در این زمان گلیجف برای بعضی از صحنه‌های فیلم و براساس قسمت‌هایی که فیلم‌برداری شده بود موسیقی ساخته بود. ادیت فیلم در حال تمام شدن بود و تاریخ ضبط مشخص. کلهر در گفت‌وگویی درباره‌ی دیدارش با کاپولا گفته است: «ما باهم فیلم را تماشا و بعد صحبت کردیم. کاپولا با موسیقی آشناییِ عمیقی داشت و وسواس خاصی ؛ بنابرایی ایرادهای گاه به گاه او و توصیف‌هایش، حتا زمزمه‌کردن‌های ملودی خاصی که برای صحنه‌ای خاصی در ذهنش داشت، برای من بسیار با معنا بود. کاپولا از کمانچه توقع داشت که در جریان مسافرت‌های شخصیتی داستان به گذشته‌‌های دور، نماینده‌ی صدای تاریخ باشد.»
موسیقی سریال خاتون به کارگردانی تینا پاکروان از جمله کارهایی است که کلهر در زمینهی موسیقی متن انجام داده است. این اولین تجربه‌ی این نوازنده‌ی بزرگ برای یک سریال و شبکه نمایش خانگی بود. خاتون قصه‌ی یک خانواده در سال ۱۳۲۰ در دوران اشغال ایران توسط متفقین را روایت می‌کند. فضای این سریال که به هشتادسال قبل برمی‌گردد، ظرفیت خوبی برای آهنگ سازی کلهر ایجاد کرده است؛ به طوری که در بعضی از سکانس‌ها موسیقی متن بر فیلم‌نامه برتری دارد. همچنین برخی از سکانس‌های این فیلم به واسطه حضور یک خواننده‌ی گیلانی، نیاز به آهنگ‌سازی مسلط به موسیقی اصیل ایرانی داشت. کیهان کلهر موسیقی این سریال را در پراگ با همکاری ارکستر فیلارمونیک این شهر تولید کرده و آدام کلمنز رهبری آن را به عهده داشته است. میکس موسیقی سریال خاتون به عهده کیهان کلهر و جان هولزنر صدابردار ارکستر بوده است.
از نکاتِ بارزِ موسیقی این سریال تیتراژ پایانی‌اش بود. کلهر برای این بخش از قطعه‌ی «معمای هستی» بهره برد. این اثر یکی از قطعات ماندگار غلامحسین بنان است و کیهان کلهر آن را آهنگ‌سازی و بازتنظیم کرد.
کیهان کلهر آهنگ سازی برای فیلم را با ساخت موسیقی متن برای مجبوریم و لانتوری ساخته رضا درمیشیان تجربه کرده است. مجبوریم داستان یک دختر نوجوان بی خانمان است که روزهای تلخی را پشت سر می گذارد و لانتوری داستان تلخ اسیدپاشیِ یک پسر جوان است. قصه‌های پرتنش و تلخ این دو فیلم سینمایی به موسیقیِ همگام با داستان نیاز دارد که کلهر توانسته آن را در سکانس‌های حساس فیلم به ویژه در لانتوری به اجرا در بیاورد و مخاطب با شنیدن آن، خود را همراه قصه بداند. کلهر زبان سازها را به خوبی می‌فهمد و می‌داند کدام ساز را در کدام سکانس فیلم به خدمت بگیرد تا خروجی کار به یک موسیقی درخشان و تأثیرگذار تبدیل شود؛ همان گونه که برای لانتوری و مجبوریم از این ابزار استفاده کرده است. موسیقی تأثیرگذار کیهان کلهر در این دو فیلم، موسیقی‌ای است که بر هر صحنه حکم‌رانی می‌کند و بر بازی‌ها و تأثیرگذاری میزانسن و قاب‌بندی‌ها تأکید می‌ورزد. درمیشیان در استفاده از کلهر به عنوان آهنگساز هوشِ بسیار از خود نشان داده و یکی از نقاطِ قوتِ فیلم‌هایش را موسیقی کرده است.
فیلم انیمیشن Soul مخاطبین بسیاری از سراسر جهان داشت و مورد تحسین بسیاری از مردم دنیا قرار گرفت و نقل بسیاری از محافل هنری شد؛ اما موضوعی که برای ایرانیان بیش از همه مورد توجه قرار گرفت حضور و همکاری کیهان کلهر به عنوان مشاور موسیقی در این انیمیشن بود؛ موسیقی این فیلم در جوایز گلدن گلوب توانست بهترین موسیقی متنِ این جشنواره در سال ۲۰۲۱ شود. این فیلم برنده جایزه اسکار بهترین فیلم سینمایی پویانمایی و موسیقی فیلم نیز شد.
فیلمِ خاطرات اسب سیاه محصول مشترک ایران و ترکیه، ساخته‌ی شهرام علیدی فیلم‌ساز کُرد ایرانی است. استفاده از اسطوره‌های بومی و ایده‌های تخیلی و نگاهی نو به رابطه‌ی اسب و انسان سبب شد تا کارگردان از موسیقی‌های کیهان کلهر به صورتِ انتخابی بهره بگیرد. از آنجا که این فیلم کم بازیگر و کم دیالوگ است، نقشِ موسیقی در آن بسیار پررنگ است و می‌توان گفت تقریبا تمام وظیفه‌ی انتقال مفهوم در این فیلم به عهده تصاویر، صداها و موسیقی فیلم است. کارگردان اگرچه از موسیقی به میزانِ زیادی استفاده نکرده؛ اما حضورِ این نواها بسیار زیبا و هماهنگ است.
«فصل کرگدن» که محصول مشترک ترکیه و کردستان عراق محصوب می‌شود و کلهر موسیقی آن را نوشته است. در این فیلم، بار اصلی روایت داستانی به دوش تصاویر است و در کنار فیلم‌برداری تحسین‌آمیزِ تورج اصلانی، موسیقی کیهان کلهر در این اثر بسیار به چشم می‌آید. اگر موضوع فیلم را نادیده بگیریم، فیلم به لحاظ بصری، فوق العاده جذاب و دیدنی است.
