ساختار دف کردستان (۱)
مقدمه
امروزه سازهای ضربی، از چنان جایگاهی در موسیقی برخوردار هستند که به‌عنوان رکنی اساسی در ارکستر استفاده می‌‌شوند. همین امر باعث جذب بسیاری از علاقه‌مندان به‌خانواده‌ی این‌گونه از سازها شده است که ناگفته نماند ریشه‌‌ی آنها را باید در بشر نخستین جست‌وجو نمود. با مطالعه‌ی تاریخی در مورد موسیقی در می‌‌یابیم که انسان عموماً، صوت حاصل از این‌گونه سازها را ابتدا برای دفاع خود در برابر حیوانات وحشی ایجاد می‌‌کرده و به‌مرور زمان، برای خبر دادن یکدیگر، اعلام آمادگی و تحریک افراد برای جنگ، مراسم آیینی، رقص و… از سازهای ضربی استفاده می‌‌شده است، به‌نحوی که هنوز، رد پاهایی از این‌گونه رفتارها در موسیقی و برخی از مراسم آیینی به‌وضوح قابل مشاهده است.
«دف» یکی از سازهای خانواده‌ی ضربی‌هاست که قدمتی طولانی داشته و در شهرهای مختلف ایران و حتی همسایگان آن به‌شیوه‌ها و اشکال مختلف، تحت عنوان سازهای دایره‌ای شکل (“Frame drum” دارای طوقه)، رواج دارد. این ساز به‌دلیل سادگی در ساخت و نواختن آن، یکی از کاربردی‌ترین سازهای بشر در طول تاریخ بوده است. در این میان، «کردستان» یکی از استان‌هایی است که برای دف و دف‌نوازی، اهمیت و احترام ویژه‌ای قائل است؛ به‌طوری که دف‌نوازی با آداب و مراسم خاصی همراه می‌گردد.
امروزه عوامل مختلفی باعث تغییر در دف و دف‌نوازی شده که علاوه بر ایجاد شیوه‌های اجرایی و آموزشی متعدد، تغییراتی مخرب در ساختار دف نیز به‌وجود آورده است به‌نحوی که تولید انبوه ساز دف، هنر دف‌سازی را به‌صنعتی تبدیل کرده که نه تنها در صوت حاصل از دف تاثیر گذاشته که باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیری در مفاصل دست نوازندگان نیز شده است. به‌همین منظور با طرح سوال اصلی که دف کردستان از چه اجزایی تشکیل شده است؟ ساختار و اجزای تشکیل دهنده‌ی دف کردستان بررسی خواهد شد و به‌معرفی طرحی از ساز پرداخته می‌‌شود که دارای حداقل آسیب به‌مفاصل دست نوازندگان باشد. این مقاله از منظر هدف، کاربردی و از دیدگاه شیوه‌ی انجام، توصیفی-تحلیلی بود؛ اطلاعات نیز به‌شیوه‌ی کتابخانه‌ای و میدانی (گفت‌وگو با سازندگان ساز) به‌دست آمد.
تاریخچه‌‌ی دف
از نقوش بسیار مهم نمادین، در میان تمدن‌های کهن، نقش دایره است. دایره، نماد جهانی، تمامیت، کلیت، تقارن، کمال، لایتناهی، ابدیت، لامکانی و طبیعی‌ترین شکل محسوب می‌‌شود، پس مقدس است. شکل کاملی که همه‌ی اجزایش با هم مساوی و مشابه‌اند و شعاع‌های نامحدودی دارد که همه از یک مرکز واحد نشأت می‌‌گیرند (پهلوان، ۱۳۹۳: ۲۷-۲۶).
عماد توحیدی در کتاب خود با عنوان «شیوه‌ی دف‌نوازی» معتقد است:
«یکی از نخستین اشاره‌ها به‌خنیاگران را در آثار تاریخی به‌جا مانده از شوش در سده‌ی ۲۷ پیش از میلاد می‌‌توان مشاهده نمود. همچنین، یک فنجان برنز کنده‌کاری شده در منطقه‌ی لُرستان، سازهای دف، چنگ و نی را در آیین مذهبی یا درباری نشان می‌‌دهد (موزه‌ی ایران باستان). نقش‌های برجسته‌ی کاخ «آشور-بانیپال» (هزاره‌ی اوّل ق. م) در موزه‌ی بریتانیا، موسیقی‌دانان بابلی را تصویر کرده است که از آن جمله نوازندگان دف هستند. سنگ‌تراشی‌ها و نگاره‌های برجسته‌ی دیگری نیز که از دوره‌های نخستین تاریخ در دست است، آلات موسیقی از جمله دف را نشان می‌‌دهد که قدیمی‌ترین این آثار، نقش‌برجسته‌ی عیلامی در کوه فرعون (فرح) است. در این نقش، کاهنان هنگام قربانی کردن به‌همراهی سازهایی چون دف و چنگ نشان داده شده‌اند» (توحیدی، ۱۳۷۶: ۳۲).
