گفت‌وگو با آهنگساز و نویسنده‌ی کتاب فرهنگ و هنر سه‌تارنوازی
آموزشگاه موسیقی رازان – کتاب تازه‌ی آموزش سه تار به نام «فرهنگ و هنر سه تار نوازی» منتشر شده است. این کتاب تالیف «ابوسعید مرضایی» نوازنده پر سابقه سه تار است و به صورت مجموعه‌ای از آموزه‌های پایه برای مبتدی آغاز و با مقالات مرتبط با آموزش و فرهنگ سه تار نوازی به پایان می‌رسد. دسته بندی و فراگیری مقدماتی سه دستگاه موسیقی ایرانی شامل: ماهور، شور و همایون در این مجموعه قرار دارند. دو لوح فشرده صوتی؛ شامل دو بخش‌ِ اجرای آموزه ها و اجرای ماندگارترین ترانه ها و تصنیف های ایرانی ضمیمه کتاب شده است. پرداختن دغدغه‌مند «مرضایی» به کوچک‌ترین نکات آموزشی با ادبیاتی روایی به همراه عکس های متعدد از نکات بارز این مجموعه تازه است.
جناب مرضایی، بگذارید با پرسش‌هایی ساده که همه هنرجوها درگیر آن هستند آغاز کنیم، با توجه به عکس‌های بسیار در کتاب و توضیحات مفصل و وجود دو لوح فشرده صوتی،به نظر می‌رسد که این کتاب می خواسته یک خودآموز باشد، این گونه است؟
تا آنجا که زبان و ادبیات فارسی اجازه داده به گونه ای نوشته‌ام که هنرجو احساس کند روبه‌روی من در کلاس نشسته است و از آنجا که تمامی ظرایف، جدی گرفته شده و شرح مفصل اما روان، برایشان نوشته شده تا هنرجو به خطا نرود، اینگونه به نظر می‌رسد که می‌تواند در فقدان آموزگار هم، کتاب مفیدی باشد. از طرفی ما با پژوهشگر و نویسنده بزرگ آقای میرعلینقی کار جامع و دقیقی روی ادبیات روایی کتاب، انجام داده‌ایم. این کاری بود که تا حالا انجام نشده، و ایشان با تسلط بی نظیرشان روی نگارش و واژه ها و ادبیات فارسی و ادبیات موسیقایی کهن، کمک شایانی به این هدف کردند.
این کتاب برای ساز تار هم مناسب است؟
بله اما فقط زیر نظر آموزگار تار، که نوازنده قابلی هم برای سه تار باشد تا بتواند به زبان تار ترجمه کند و دست گرفتن و مضراب نواختن تار را آموزش دهد، زیرا در این کتاب نیست.
.ساختار کتاب آموزشی شما چگونه است و تفاوتش چیست؟
هم زمانی فراگیری شناخت و نواختن ساز با تئوری موسیقی یکی از نکات بر جسته‌ای است که هنرجو را مشتاق می‌کند، اتفاقا همین چیدمان کمی دشوار بود و زمان برد، به نظر خیلی ساده می‌آید؛ اما نگاهی به همه کتاب‌های دیگر بیاندازید پی می برید! از جلسه اول کتاب همراه با آشنایی و فراگیری ساز آغاز می‌شود و این تفکر تا انتها امتداد می یابد.
همه چیز هم زمان پیش می رود، چه تئوری چه نواخت ساز چه شناخت موسیقی ایرانی…
همه تلاشم این بوده هیچ نکته‌ای از قلم نیافتد، و پرسش‌های هنرجویان را طی این سال ها در نظر گرفته‌ام. عکس تمامی دستان‌های معمول در موسیقی دستگاهی که بر روی سه تار می گیریم در آموزه‌ها هست. از همه مهم تر اینکه در این کتاب، هنرجو از ابتدا با اصول بنیادی و دستگاهیِ موسیقی ایرانی، سه تار را فرا می گیرد. چند گفتار درباره کوک و نحوه نشستن و اهمیت بهداشت نوازندگی هم در کتاب هست.
چرا واژه فرهنگ را در نام کتاب گذاشتید؟
به نوعی اهمیتی است که به این ساز و به خود این کتاب داده شده، فرهنگ ساز است. صفحه آرایی را ببینید، کار شده است و زیبنده ساز سه تار و موسیقی فاخر ماست. گفتارهایی که در ابتدا و انتهای کتاب هست، نظیر تاریخچه و کوک کردن و طرز نشستن و تمرین کردن و نرمش ها، بخش آهنگ‌ها که گزیده و‌گلچینی است که هنرجو چون آزمون کتاب آنها را می‌نوازد، گلچینی از بهترین قطعات و ترانه‌هاست. مقاله فاخری که انتهای کتاب آمده تحت عنوان تولدهای پی در پی سه تار، که نشان می دهد سه‌تار چگونه از حاشیه به متن موسیقی ایرانی آمده است. وجود عکس های بسیار برای آموزش، این نشان اهمیت دادن به سه تار و بالا بردن توقع جامعه از نوازندگی ساز ایرانی است.همه این ها فرهنگ سازی است.
عکسی از یک در قدیمی بر روی طرح جلد کتاب آمده. چرا؟ این نشان قدمت ساز و فرهنگ ایرانی است؟
بله و به این واسطه نکته مهم دیگری می‌رساند: صفحه سه تار را از درهای کهنه و قدیمی می‌سازند. و این ایده‌ی بسیار خوبی است. می‌بینید در طرح جلد، سه تار در در قدیمی حل شده است و جزیی از آن است. در بسته، به آن زیبایی، تو را وا می دارد کتاب را باز کنی و در را بگشایی، کلون زنانه روی جلد و کلون مردانه پشت جلد است، به احترامی که فرهنگ اصیل ما به بانوان می گذارد. باید سپاس‌گزار باشم از عکاس برجسته استاد صادق میری به خاطر این عکس زیبا که به کتاب هدیه دادند.
آقای مرضایی چند سال است که به آموزش سه تار مشغول هستید؟
به طور رسمی از بیست و دو سالگی و بعد از اتمام ردیف نزد آقای مهیار مشفق. دقیقا ۲۲ سال است که هنرجو دارم.
چطور زودتر به فکر نگارش نیفتادید؟
کتاب آموزشی از آن مقوله‌های تخصصی است به خصوص که در موسیقی ایرانی باشد، و نیازمند کار و تجربه فراوان است. جزواتی داشته‌ام که با هنرجوها کار می کرده‌ام؛ اما بارها تغییرات و اشکال یابی مجدد می‌شد. گاهی پاسخی آنی برای ادامه شیوه‌های درست و کلاسیک پیدا نمی‌شود به زمان می‌سپردم و کار و تحقیق می کردم. البته زود و دیر نوشتن چندان اهمیت ندارد. روند درست آموزش و برنامه ریزی درست و شناخت ذهن و دستان هنرجوها و چگونگی یاد دادن به آنهاست که اگر در آن موفق باشی اهمیت دارد.
حالا اصلا چه شد که به فکر نگارش کتاب آموزشی افتادید؟ می دانیم که پیشتر در زمینه انتشار آلبوم‌های سه تارنوازی موفق بوده‌اید، آن هم با وجود کتاب های آموزش تار و سه تار چون هنرستان نگارش استاد روح الله خالقی و آموزش سه‌تار استاد جلال ذوالفنون که بسیار هم مورد استقبال هست، انگیزه شما برای پدید آوردن شیوه نوین چیست؟
نخست عرض کنم، من هم بی‌بهره نبوده‌ام و متاثر از این شیوه‌های آموزشی پیشین، اما بی تردید هنر و نوازندگی امروز تغییراتی کرده است و هنر اساسا گام زمان را در خود دارد. ساده بگویم از نظر من که سال‌ها مشغول تدریس هستم، کتاب‌های پیشین دارای نقاط ضعفی هستند و مسیر آموزشی ساز سه تار می‌تواند بهتر از آن چه تا کنون بوده طی شود. وقتی اصول فن‌ها و کلاسه بندی نشدن آنها و قواعد ساده موسیقی ایرانی که می‌گذاریم در اواسط راه به هنرجو می‌گوییم درست نیست. از سویی هنوز کلاسه بندی و کلاسیک شدن فن‌ها (تکنیک ها) در ساز سه تار بسیار نیاز به کار دارد و بایستی بعد از به‌وجود آمدن قواعد درست، به هنرجو آموزش داده شود. این روش تازه، در این مسیر گام بر می دارد. کافی است کتاب را ببینید.
می‌گویید هنرجوی سه تار از شیوه های پیشین، ممکن است نادرست بیاموزد؟
می‌گویم حتی اگر نادرست نیاموزد دیر می‌آموزد، چرا بایستی این همه هنرجوی سه تار دست‌شان غلط باشد؟ چون هیچ معیاری ندارند و اکنون آنها می‌توانند با ظرافت تمام، مراحل دست گرفتن درست سه تار را ببینند و آموزگارشان نمی‌تواند نا درست بیاموزد. چون در کتاب فرهنگ و هنر سه تار نوازی درستش با تمام دقایق آمده است.
این که می‌گویید تکنیک‌ها و فن ها کلاسه بندی شده اند را بیشتر تشریح کنید یعنی این همه استادان به نام چگونه فرا گرفته اند و آموزش داده اند؟
فرا گرفته‌اند اما آیا آموزش داده‌اند؟ خودتان می‌گویید به‌نام، یعنی توانسته‌اند از مراحل آموزشی بگذرند اما آیا کسانی که نتوانسته‌اند را می‌شناسید؟ آنها که نامی نشده‌اند و ساز را کنار نهاده‌اند چه؟ در ثانی بنده کلاسه بندی مثلا فن ریز را در سازشان هم نمی‌شنوم، برایشان الویت نبوده یا هر چه، من می‌گویم از یک جا بایستی آغاز کرد. موسیقی کلاسیک با زحمات بسیار همین بزرگان به ما رسیده، ما که نبایستی دست روی دست بگذاریم. جا برای کار بسیار داریم. هر کس می‌تواند گوشه ای از این کار را بگیرد و پیشرفت کنیم هم در مقوله آموزش و هم در مقوله نوازندگی و به طبعش گروه نوازی.
فکر نمی‌کنید تعدد شیوه‌های آموزشی باعث گیج شدن هنرجوها می شود، بهتر نیست یک روش باشد و روز به روز روی همان کار کرد و بهترش کرد؟
بی تردید؛ اما اگر سیر آموزشی آن شیوه‌ها دارای نقایصی باشد چه؟ روند را می گویم نه مثلا یک درس و دو درس، ببینید روش کتاب آموزش استاد خالقی و نگاهش به چیدمان دستگاه ها و آوازها ادغام شده با متد غربی و نگاه غربی، چگونه؟ نگاه کتاب هنرستان همه‌اش حواسش هست که در عین این که موسیقی ایرانی را می خواهد آموزش دهد، هنرجو روند موسیقی غربی را هم بیاموزد، معرفی گام‌های مینور و ماژور و تمرین‌های موجود در کتاب از نظر من ذهن هنرجو را کمی مغشوش می کند. مگر کسانی که، قبل از کتاب هنرستان گوش‌های آشنا و تربیت شده داشته باشند. حتی اگر این طور هم باشند هنرجوها تا مدت مدیدی، تکلیف فواصل موسیقی ایرانی برایشان مشخص نیست. کاری به کار پایه و اساس موسیقی ایرانی که دانگ است نه گام، ندارد. این است که بایستی شیوه ما بر اساس دانگ‌ها باشد.
کتاب اساتید ذوالفنون و استاد علیزاده چه، آنها هم به نظر شما در مسیر و روند درست قرار ندارند؟
از لحاظی که گفتم و دسته‌بندی موسیقی ایرانی بسیار بهتر هستند و روند دستگاهی بسیار خوبی دارند. اما در عین حال مشکلات خود را دارند برای آموزش. درباره‌ی کتاب جناب استاد علیزاده، معمولا آموزگاران می گویند دشوار است و پیچیده، گویی کتابی است برای معلم های موسیقی است تا هنرجوها. اما نظر من این است که بیشتر از منظر تار نوشته شده است. و این هم یکی از معضلات آموزشی امروز برای سه تار است. در حالی که مضراب سه تار هزار رمز و راز دارد. ب تردید بهره بردن از چنین کتاب شایسته و تمیزی و نگاه بسیار جدی استاد علیزاده بر روی من هم و بر روی چگونگی نگارش کتاب حاضر موثر بوده است. کتاب استاد ذوالفنون از لحاظ شناخت دستگاهی خوب است و کتابی است که هنرجوهای بسیاری را جذب کرد و همه هم مدیون استاد هستیم؛ اما در فن های سه تار و روند آموزشی‌شان (من فکر می‌کنم) کاملا به هدف نرسیده و پراکندگی‌های آموزش فن‌ها (تکنیک‌ها) مشهود است. بیشتر به عهده هنرجوست که چقدر گیرایی گوشی داشته باشد یا آموزگارش که بتواند به وقت تغییرات درست برای هنرجو را بدهد. پیشتر هم گفتم، هنرجو حتما نبایستی بسیاری از فن ها را بداند تا معنی دستگاه را درک کند. این ها اصول پایه موسیقی ایرانی هستند.
مهم تر از همه این ها آنچه این شیوه را متمایز می کند، نوع نگرش به فن های مضرابی سه تار است. این ها کاملا متفاوت و کلاسیک گونه شده‌اند که در شیوه‌های پیشین نیست و یک نکته مهم دیگر هم بیافزایم و اینکه بی تردید می‌دانیم غربی‌ها در موسیقی و آموزش آن بسیار موفق عمل کرده‌اند. آیا آنها یک شیوه آموزش دارند مثلا برای ویولون یا گیتار کلاسیک؟ به حدی شیوه‌ها متنوع و کتاب‌ها فراوانند که هر چه بشمرید باز هم هست. اتفاقا این نشان بالندگی است. بی‌تردید هر جامعه هنری پی می‌برد به مزایا و معایب هر شیوه و دسته‌های مختلف آن را می‌پسندند و اتفاقا باعث جذب هنرجوهای بیشتر و کار فرهنگی موثرتر هست.
آیا نوازنده الزاما باید صاحب شیوه و سبک و سیاق نوازندگی باشد تا کتاب آموزشی بنویسد و آیا شما خود را صاحب سبک می دانید؟
خیر لزوما خیر. چه بسا نوازندگان صاحب شیوه و مکتب در دایره باطل آموزش دادن خویش به هنرجو گرفتار می‌شوند تا آموزش درست موسیقی کلاسیک. آیا استاد روح الله خالقی که کتاب هنرستان را نگاشته‌اند، نوازنده نامی تار بوده اند!؟ من نیز تلاش کرده ام اصول موسیقی کلاسیک و فن‌ها را دسته بندی کنم و آموزش درست بدهم. جدای از اینکه خودم را و شیوه های نوازندگی‌ام را دخیل کنم؛ اما اینکه صاحب شیوه و مکتب هستم راستش نمی دانم بهتر است مخاطبین و کارشناسان در گذر زمان و تاریخ نظر دهند، اما خوب هر نوازندۀ تک نواز و حرفه ای، اندیشه و احساس خویش و قلق‌های فنی و جملات موسیقایی، تحریر ها و سلیقه هایی، حتما برای خودش دارد.
این کتاب آموزش گروه نوازی هم دارد؟
اجازه بدهید بنده بپرسم، گروه نوازی چه وقت ممکن است؟ امروز چهار تا نوازنده سه تار را بنشانید یک فن ساده ریز را با هم و هماهنگ به نت بعد نمی رسانند. باید آموزش های پایه به این فکر باشند، خوب من از این جا آغاز کرده‌ام. با کلاسه بندی شدن فن‌ها، آهنگساز هم می‌داند از نوازنده ها چه بخواهد. ایده تازه‌ای هم در مجموعه فرهنگ و هنر سه‌تارنوازی هست که هنرجویان سه‌تار را پس از پایان دوره آموزشی ترغیب به آزمون همنوازی می‌کند. در بخش دوم کتاب و پس از پایان دوره آموزشی، ۱۹ آهنگ از ماندگارهای موسیقی ایرانی به صورت دونوازی سه‌تار و تنبک اجرا شده است. تنبک تن‌های چهار عدد از این آهنگ ها را هم در لوح دوم نهاده ایم که هنرجو برای آزمون خویش و تمرین با آن همنوازی کند. باید سپاس گزار باشم از استاد بزرگ تنبک ایران آقای فربد یداللهی که افتخار همراهی ایشان را به عنوان نوازنده تنبک در این بخش آموزشی داشتم.
آیا ثمره تلاش شما را در گروه نوازی های سه‌تار خواهیم دید؟
مراکز آموزشی بزرگ دست من نیست. آیا متولی‌ای هست که دست ما را بگیرد؟ ما نیاز به یک حرکت جمعی قوی و تاثیر گذار داریم تا بنیادها را درست کنیم. آیا شما در جامعه اکنون موسیقی این گذشت و همت را می بینید؟ امیدوارم چنین باشد. اما به شما قول می دهم مردم و مخاطبین هر چند آرام اما راه را پیدا می‌کنند. از دست من هنرمند مگر چقدر بر می‌آید؟ من برای مبارزه تربیت نشده‌ام؛ اما برای فرهنگ و هنر این مرز و بوم و برای آثارم و فرزندان هنری‌ام هر چه از دستم برآید انجام می دهم البته تا جایی که احساسم آسیب نبیند و چنان شود که نتوانم دیگر کاری بیافرینم. اما تردید ندارم روزی ثمره این شیوه کار و آموزش دقیق را خواهیم دید.
در آثارتان که تا کنون منتشر شده ردپای این شیوه آموزش هست؟
بله بی تردید این طور فکر می کنم، با مروری گذرا بر سه آلبوم خاک، آب و باد، می توانید نظم بسیار دقیق در کنار احساس را بشنوید.
برای چه دوره سنی کتاب آموزشی را نوشته اید؟
فرقی ندارد اما برای کودکان و خردسالان چون درک دانش فیزیک و ریاضی کمی دارند اما در عوض گیرایی قوی تری، به جای تحلیلی آموزش دادن، دستوری تر برخورد می‌کنیم تا تحلیلی. و اتفاقا عکس های بسیار دقیق که در کتاب نهاده ایم بیشتر کمک .می‌کندبه آنها.
تا کنون استقبال چگونه بوده؟
از سوی مردم علاقه مند خوب بوده، از سوی کسانی که آموزش می‌دهند هنوز بسیار کم. تا حدودی طبیعی است تا کنون با یک شیوه آموزش داده اند و توانسته‌اند خود را با شیوه آموزشی وفق دهند، این که حاضر باشند کمی زحمت بدهند و خطر کنند تا کتاب دیگر را مطالعه کنند کمی زمان بر و سخت است. به هر حال ما برای نسل آینده فکر می‌کنیم و به همه همکاران و عزیزان توصیه می کنم این شیوه را دست کم نگاهی بیاندازند. البته ما به تمامی آموزگاران سه تار در سراسر ایران کتاب را با هدیه ارائه می دهیم.
آیا این مجموعه آموزشی ادامه دارد و جلد های بعدی نیز در راه است، و در نظر دارد نوازنده حرفه ای تربیت کند؟
بله، مگر می شود طراحی بلند مدت نداشته باشی و قدم نخست را برداری؟ تلاشم این است جلد دوم تا یک سال آینده آماده شود. بله بی تردید تربیت نوازندگان حرفه ای و به روز که بتوانند خلاق باشند و زمینه این را داشته باشند تا شیوه خود را بیافرینند از اهداف اصلی این کتاب است.
